Welke cultuur vond de gehoornde helm uit?

De gehoornde helm wordt vaak beschouwd als de typische hoofdtooi van de Vikingen. Maar het idee van een krijger met hoorns en helmen met eerste hoorns is ongeveer duizend jaar ouder, zoals nu wordt bevestigd door de nieuwe datering van deze helmen uit Vixo, Denemarken. Maar waar komt deze culturele traditie vandaan? Vergelijkingen tussen afbeeldingen van helmen uit de Bronstijd en vondsten uit andere regio’s van Europa wijzen op verrassende communicatie over lange afstanden.

Helmen versierd met lange, gebogen hoorns worden vaak afgebeeld als de hoofdtooi van de Vikingen. In feite werden al in 1942 twee van dergelijke helmen gevonden in Vixo, Denemarken, in de buurt van Kopenhagen. De in turf begraven hoofdtooien waren gemaakt van brons en elk was versierd met twee lange hoorns. Zelfs dan geeft het ontwerp van deze gehoornde helmen aan dat ze niet uit de tijd van de Vikingen stammen, maar veel ouder moeten zijn.

Het motief van trompetten in drie culturen

De exacte leeftijd van de helmen van Viksø is onlangs onthuld door een team van archeologen onder leiding van Helle Vandkilde van de Universiteit van Aarhus. De onderzoekers ontdekten overblijfselen van berkenhout in een van de bronzen peulen, en dus een organisch materiaal dat kan worden onderworpen aan radiokoolstofdatering. Analyses toonden aan dat de twee helmen al in 900 voor Christus, lang voor het Vikingtijdperk, in veengebieden werden begraven. Het past bij het feit dat veel van de rotstekeningen en enkele kleine gravures uit de late bronstijd daadwerkelijk menselijke figuren met gehoornde helmen tonen. “De hoornvorm komt uit de bronstijd”, zegt Vandekeld.

Om erachter te komen waar de vorm van de gehoornde helm zich in die tijd verspreidde, verzamelden Vandekeld en haar team gegevens over archeologische vondsten van portretten, figuren en helmen uit heel Europa. “De geografische spreiding van deze vorm strekt zich uit over drie regio’s: een zuidelijke regio op Sardinië en aangrenzende delen van Corsica, een centrale regio in het zuidwesten van het Iberisch schiereiland en een noordelijke regio in het zuiden van Scandinavië”, meldt het onderzoeksteam. “Het thema van de gehoornde krijger komt in alle drie de regio’s voor, maar zelden of helemaal niet in de rest van Europa.” Er zijn echter documenten die ouder zijn dan ongeveer 1200 voor Christus. Een eeuwenoude figuur uit het Midden-Oosten en de oostelijke Middellandse Zee.

Zelfstandig ontwikkeld of gekoppeld?

Dit roept de vraag op of de traditie van helmen en figuren met hoorns zich onafhankelijk van elkaar ontwikkelde in deze regio’s, sommige op afstand van elkaar, of dat ze verwant waren. Om dit te illustreren, voerden Vandekeld en haar collega’s een vergelijkende analyse uit waarin ze het tijdelijke toeval, het uiterlijk en het ontwerp van objecten of afbeeldingen vergeleken en ook de wapens van de bijbehorende vormen onderzochten. Het blijkt dat het ornament voor het eerst verscheen rond 1200 voor Christus. Op Sardinië en Iberia, in Scandinavië, pas zo’n 200 jaar later. “Scandinavië was extreem”, zei het team.

Uit inhoudelijke vergelijkingen bleek dat de gehoornde mens meestal werd afgebeeld als een strijder met wapens. In alle drie de regio’s droeg hij meestal een zwaard en schild en andere voorwerpen, en de trompetdrager was altijd de dominante en centrale figuur op de afbeeldingen, melden archeologen. Van de 31 vergelijkende kenmerken verschijnen scores meestal op twee of drie gebieden.

Verspreid over het interlokale handelsnetwerk

Alle Europese afbeeldingen van gehoornde figuren hebben ook gemeen dat dragers van gehoornde helmen worden afgebeeld als dominante, soms mystieke, goddelijke figuren. “De hoorns op het hoofd worden geassocieerd met goddelijkheid, leiderschap of beide”, legden Vandekeld en haar team uit. Deze lezing, die teruggaat op de culturen van het Midden-Oosten, lijkt te zijn geassimileerd door de culturen van de late bronstijd – mogelijk omdat heersers zichzelf wilden legitimeren door te verwijzen naar dergelijke mystieke krijgergoden.

Volgens archeologen zijn de hoornhelmen geen interne ontwikkeling van de Scandinaviërs. In plaats daarvan werd deze vorm eerst verspreid en gebruikt van het oostelijke naar het westelijke Middellandse Zeegebied, en vervolgens van Sardinië en het Iberisch schiereiland tot Scandinavië. “De meest logische link tussen de drie regio’s is de uitwisseling via de Westelijke Zeeroute”, leggen Vandekeld en collega’s uit. Het is mogelijk dat de gehoornde helm populair werd bij de metaalhandel uit de bronstijd, die werd uitgebreid door de Feniciërs en andere zeelieden. Het past bij het feit dat Scandinavië pas rond 1000 voor Christus bestond. Het werd volgens de onderzoekers onderdeel van een verregaand handelsnetwerk.

Bron: Prehistorisch tijdschrift, doi: 10.1515/pz-2021-2012

© wissenschaft.de – Nadia Podebregaard